Tuzlar, genellikle yemek tuzundan (NaCl: Sodyum klorür) aşina olduğumuz bileşiklerdir. Fakat; yemek tuzu, binlerce çeşit tuzdan sadece biridir. Bu derste, şu tuzları daha yakından tanıyacağız:

• NaCl: Sodyum klorür (Yemek tuzu)
• Na₂CO₃: Sodyum karbonat (Soda)
• NaHCO₃: Sodyum bikarbonat (Yemek sodası)
• CaCO₃: Kalsiyum karbonat (Kireç taşı)
• NH₄Cl: Amonyum klorür (Nişadır)

Önce; tuzların genel özelliklerinden bahsedelim.

Tuzların Genel Özellikleri

• Tuzlar Asit-Baz tepkimeleriyle oluşan bileşiklerdir.
• Her bileşik gibi tuzlar da saf maddelerdir; saf maddelerin bütün özelliklerini taşırlar.
• Her tuzun yapısında, en az iki tane zıt yüklü iyon vardır. Bu yüzden bütün tuzlar iyonik bağlı bileşiklerdir.
• Tuzları oluşturan iyonlar, düzgün bir şekilde dizilirler.
  • İyonların düzgün bir şekilde dizilmesiyle kristaller meydana gelir.

Aşağıda Na⁺ ve Cl^– iyonlarının oluşturduğu NaCl kristali verilmiştir:

• Tuz kristallerinin belli bir bölümüne birim hücre denir.
  • Farklı tuzların farklı geometrik yapılarda birim hücreleri vardır.
• İyonik bağın sağlamlığından dolayı tuzlar;
  • oda koşullarında katı halde bulunurlar,
  • erime ve kaynama noktaları yüksektir.
• Tuzlar zannedildiğinin aksine, nötür bileşikler değildir.
  • Tuzların asidik olanları da vardır, bazik olanları da nötür olanları da.
• Tuzlar katı halde iken elektrik akımını iletmez fakat; sıvı haldeyken iletir.
• Tuzlar suda çözünürken, tuzun kristali, rüzgarda savrulan kum tepeleri gibi tamamen suda dağılır.
  • Yani, tuzun iyonları birbirinden ayrılarak suyun içinde dağılır.

Aşağıdaki vidyoda, NaCl tuzunun suda nasıl çözündüğü gösterilmiştir:

• Tuzlar suda çözünürken iyonlarına ayrışırlar yani suda iyonlaşarak çözünürler.
  • Bu yüzden, tuzların sulu çözeltileri iyonal çözeltilerdir.
  • İyonal çözeltiler, elektrik akımını iletir.
  • Elektrik akımını ileten çözeltilere de elektrolit denir.

Yemek Tuzu (NaCl)

• Kimyasal Formülü: NaCl
• Sistematik Adı: Sodyum klorür
• Yaygın Adı: Yemek tuzu
• Doğada Bulunuşu:
  • Sodyum klorür doğada katı veya çözünmüş hâlde bulunabilir.
  • Sodyum klorür, kaya tuzunda katı hâlde, denizlerde, göllerde, tuzlu su kaynaklarında çözünmüş hâldedir.
• Özellikleri:
  • Sodyum klorür suda kolaylıkla çözünür.
  • Beyaz, kristal yapılı bir bileşiktir.
  • Kokusuzdur, kendine has tadı vardır.
  • Sodyum klorürde her Na⁺ iyonunun etrafında 6 adet Cl^– iyonu vardır, her Cl^– iyonunun etrafında da 6 adet Na⁺ iyonu vardır. NaCl kristalinin birim hücreleri bu düzen ile oluşur:
    

• Kullanım Alanları:
  • Canlılarda birçok vücut işlevinin yerine getirilmesinde kullanılır.
    • Örneğin sinir ve kas hücrelerinin işlevlerini yerine getirmede ve vücudun su dengesinin sürdürülebilmesinde önemli görevleri vardır.
  • İnsanlarda sindirim sıvısının önemli parçası olan hidroklorik asit için klor sağlayarak sindirime yardımcı olur.
  • Vücut için önemli bir elektrolit kaynağıdır.
  • Gıdaları tatlandırmada,
  • Etlerin ve gıdaların korunmasında,
  • Cam, seramik, kağıt, tekstil boyaları ve sabun yapımında,
  • Kışın yollarda oluşan buzları eritmede,
  • Kimya endüstrisinde, bazı kimyasal maddelerin üretiminde ham madde olarak,
  • Tıp ve eczacılıkta kullanılır.

Sodyum Karbonat (Na₂CO₃)

• Kimyasal Formülü: Na₂CO₃
• Sistematik Adı: Sodyum karbonat
• Yaygın Adı: Soda külü, çamaşır sodası
• Doğada Bulunuşu: Beyazımsı renkte, şeffaf kristal şeklindedir.
• Özellikleri:
  • Suda iyi çözünür.
  • Beyaz, kokusuz bir tozdur.
  • Bazik özellik gösterir.
  • Nem çekici özelliğe sahiptir.
  • Endüstride kullanılan önemli kimyasallardandır.
• Kullanım alanları:
  • Doğal temizlik malzemesidir.
  • Sodyum karbonatın su ile seyreltilmesi ile çamaşır sodası olarak bilinen sodyum karbonat dekahidrat (Na₂CO₃.10H₂O) bileşiği elde edilir (tepkime 100-120 ^oC ve vakumlu ortamda gerçekleşir).
  • Sudaki sertlik (kireç) yapan iyonları karbonat hâlinde çöktürür ve ortamdan uzaklaşmasını sağlayarak suyu yumuşatır.
  • Kireç önleyici deterjanlarda katkı maddesi olarak kullanılır.
  • Cam üretiminde ana bileşenlerden biri olarak,
  • Kimya endüstrisinde çeşitli kimyasalların üretiminde,
  • Kâğıt yapımında,
  • Su sertliğini gidermede,
  • Sabun ve deterjan yapımında,
  • Fotoğrafçılıkta,
  • Tıpta bazı ilaçların yapısında kullanılır.

Sodyum Bikarbonat (NaHCO₃)

• Kimyasal Formülü: NaHCO₃
• Sistematik Adı: Sodyum bikarbonat
• Yaygın Adı: Yemek sodası
• Doğada Bulunuşu: Diğer sodyum tuzları ile birlikte kalker taşları hâlinde veya deniz tuzları içinde bulunur. Beyaz renkli ve katı hâldedir.
• Özellikleri:
  • Suda çözünen, beyaz granüllü bir tozdur.
  • Sodyum bileşikleri arasında en düşük bazlık değerine sahip olan maddelerden biridir.
  • Antiasit özelliği gösterir.
  • Sodyum bikarbonat çözeltileri, pH değişimlerini hafifletme etkisine sahiptir.
  • Sodyum bikarbonat çoğunlukla sodyum karbonattan elde edilir. Elde tepkimesi şöyledir:
    Na₂CO₃ + H₂O → NaHCO₃ + NaOH
• Kullanım Alanları:
  • Sodyum bikarbonat ısıtıldığında karbon dioksit açığa çıkardığı için kabartma tozu olarak kullanılır. Olayın kimyasal denklemi aşağıdaki gibi gerçekleşir:
    2NaHCO₃ + ısı → Na₂CO₃ + H₂O + CO₂
  • İçeceklerde asitlik düzenleyici olarak
  • Temizlik malzemelerinde ve koku giderici olarak
  • Kimya endüstrisinde
  • Kağıt üretiminde
  • Yangın söndürücülerde
  • Su ve atık su arıtımında suyun yumuşatılması amacıyla suya sertlik veren Ca²⁺ ve Mg²⁺ iyonlarını çöktürmede
  • Böcek sokmalarında kaşıntı ve kabarmayı azaltmak için,
  • Mide yanmasını gidermede kullanılır.
  • Kötü kokuları gidermek için kullanılır.

Kalsiyum Karbonat (CaCO₃)

• Kimyasal Formülü: CaCO₃
• Sistematik Adı: Kalsiyum karbonat
• Yaygın Adı: Kireç taşı
• Doğada Bulunuşu:
  • Kayaçlarda ve deniz kabuklularının kabuğunda bulunur.
  • Kireç taşı, mermer ve tebeşir olmak üzere üç formu vardır.
• Özellikleri:
  • Suda çözünürlüğü oldukça azdır.
  • Kalsiyum karbonat biyolojik olarak oldukça zararlı bir bileşiktir.
  • Ağız yolu ile kesinlikle alınmamalı, deri ve göze temas ettirilmemelidir.
• Kullanım Alanları:
  • Boya, yapıştırıcı, dolgu macunu ve yüzey kaplama yapımında,
  • İnşaat endüstrisinde; çimento, beton, kireç, sıva, asfalt yapımında,
  • Çevreye salınan zararlı kükürt gazlarının tutulmasında,
  • Tebeşir yapımında,
  • Cam ve seramik yapımında,
  • Plastik ve kompozit üretiminde,
  • Tarımda aşırı asitli toprakların pH’ının düzenlenmesinde,
  • Gıda sektöründe,
  • İlaç endüstrisinde kullanılır.

Amonyum Klorür (NH₄Cl)

• Kimyasal Formülü: NH₄CI
• Sistematik Adı: Amonyum klorür
• Yaygın Adı: Nişadır
• Doğada Bulunuşu: Volkanik bölgelerde oluşan kayaçların yapısında bulunur.
• Özellikleri:
  • Suda iyi çözünen
  • sulu çözeltisi asidik
  • beyaz ve
  • kokusuz bir tuzdur.
• Kullanım Alanları:
  • Bakır yüzeylerin kalay kaplama aşamasında,
  • Galvaniz ve lehimlenecek metallerin yüzeylerini temizlemede,
  • Gıda endüstrisinde,
  • Gübre yapımında,
  • Şampuan, duş jeli, saç kremi, bulaşık deterjanı, banyo yağları ve tuzlarında,
  • Balgam söktürücü özelliğinden dolayı soğuk algınlığı ilaçlarında,
  • Veterinerlikte,
  • Kuru hücrelerde (kuru pillerde) elektrolit olarak kullanılır.