Yaygın günlük hayat kimyasalları dersinde, bir yandan kimyanın ne kadar hayatımızın içinde olduğunu anlayacağız, diğer yandan da hayatımızın vazgeçilmezi olmuş bir çok kimyasal hakkında önemli bilgiler edineceğiz. Edineceğimiz bilgiler arasında yaygın olarak kullandığımız kimyasalların bazı zararları da olacak.

Bu derste öğreneceğimiz konular şunlardır:

• Temizlik Maddelerinin Özellikleri
• Yaygın Polimerlerin Kullanım Alanları
• Geri Dönüşümün Ülke Ekonomisine Katkısı
• Kozmetik Malzemelerin İçerdiği Zararlı Kimyasallar
• İlaç Formları

Başlıyoruz.

Temizlik Maddelerinin Özellikleri

• Temizlik, vücudun kirleticilerden korunması için yaptığımız her şeydir. Örneğin dişlerimizi fırçalamak, ellerin sabun ve su ile yıkanması birer temizliktir.
• Kir olmasaydı temizlik diye bir şeyden de bahsedemezdik. Kirler, elbisemize ya da vücudumuza sonradan yerleşen ve bizi rahatsız eden her şeydir.
• Kirlerin bir kısmı suyla temizlenebilirken bir kısmı temizlenemez. İşte temizlik maddelerinin amacı, suyun çıkaramadığı kirleri çıkarmaktır.
• Temizlik maddesi dendiğinde, akla ilk gelenler, sabunlar ve deterjanlardır.

Sabun ve Deterjanlar

• Sabunlar ve deterjanlar, suyun çıkaramadığı kirleri temizlemek için başvurduğumuz kimyasallardır.
• Sabun ve deterjanların birlikte anılmasının sebebi, molekül yapılarının birbirine oldukça benzemesidir.

Sabun Molekülleri

• Hangi yağdan yapıldığına bağlı olarak, sabunun formülü değişir.
• Aşağıda, sıkça karşımıza çıkacak bir sabun molekülünün (sodyum stearat) molekül formülü verilmiştir:

C₁₇H₃₅COONa
Sodyum stearat

• Kimyacıların, aynı molekülün formülünü göstermek için farklı modeller kullandığını daha önce öğrenmiştik.
• Sorularda karşımıza çıkabilecek farklı gösterimler kafamızı karıştırmasın diye; katı sabun molekülünün formülü için kullanılan farklı modeller aşağıda verilmiştir:

• Yukarıda verilen formül katı sabunun formülüdür.
• Bu formülde Na yerine K yazarsak da sıvı sabunun (arap sabunu da denir) formülünü yazmış oluruz:

Hangi formüle bakarsak bakalım hepsi sıkıcı değil mi? Çünkü; elimizde 56 tane atomdan oluşan kalabalık bir molekül var. İyi ki, biz bu formüllerdeki bütün atomları ezberlemek zorunda değiliz. Peki bu formüllerin nerelerini bilmemiz gerekiyor? Cevap:

• Sabun moleküllerinin baş ve kuyruk bölgelerini ayırt etmemiz, TYT kimyası için bize yeterli olacaktır.
• Aşağıda; bir sabun molekülünün kuyruk kısmı ve baş kısmı farklı renklerde gösterilmiştir:

• Dikkat ederseniz, sabun molekülünde, sol baştan itibaren sağa doğru, ritmik olarak devam eden uzun ve kuyruk gibi olan atomlar, molekülün kuyruk kısmıdır.
  • Kuyruk kısmı için, zikzak çizerek giden ve CH₃– ile başlayıp CH₂-‘lerle devam eden kısım da diyebiliriz.
  • Üşenmez de sayarsak, kuyruk kısmında tam 17 tane C ve 37 tane H vardır.
• Molekülün en sağında, farklı görünen ve “-COO^–Na⁺” şeklinde olan kısmı da baş kısmıdır.
  • Sabun veya deterjan suya atıldığında, suda çözünürler ve baş kısımlarına bağlı olan Na⁺ ve K⁺ iyonları, molekülden ayrılır.
  • Molekülün baş kısmı, genelde, oksijenlerin olduğu kısımdır ve oksijenlerin bağlı olduğu atom ile başlar.

Deterjan Molekülleri

• En sık karşılaşabileceğimiz deterjan moleküllerinden biri aşağıda verilmiştir:

• Başka bir deterjan formülü de şöyledir:

• Aşağıda bir deterjan molekülünün baş ve kuyruk kısımları verilmiştir:

• Yukarıdaki molekülde, baş kısım, oksijenlerin bağlı olduğu S ile birlikte başlıyor, S atomundan önceki kısmın tamamı da kuyruk kısmı oluyor.

Hidrofil ve Hidrofob Kavramları

• Sabun ve deterjan molekülleri için şöyle bir çizim görürsek şaşırmayalım:

• Bu gösterimden anlıyoruz ki, sabun veya deterjan moleküllerinin kuyruk kısmı hidrofob, baş kısmı da hidrofildir.
  • “Hidro” su anlamına gelen latince bir kelimedir,” hidrojen” de “su yapan” demektir zaten.
  • “Hidrofob“; suya fobisi olan yani, suyu sevmeyen, su molekülü ile bir bağ kuramayan anlamına gelir.
  • “Hidrofil” ise; suyu seven, yani su molekülleri ile bağ kurabilen anlamındadır.
  • Demek ki, sabun ve deterjan moleküllerinde suya tutunabilen ve tutunamayan iki kısım var.
  • İşte suya tutunamayan kısım kire tutunuyor. Temizlik de bu özellikten geliyor zaten. Ayrıntılar aşağıda…

Sabun ve Deterjanlar Nasıl Temizler?

• Sevgili öğrencim, sabun ve deterjanların temizleme mantığı aynıdır. Her ikisi de suyun temizleyemediği kir molekülünü kuyruklarına bağlarlar ve yerinden sökerler.
• Daha sonra bir çete gibi ortalarına alarak, kirin etrafını sararlar.
• Kuyrukları kir molekülüne tutunur, baş kısımları da su moleküllerine tutunur.
• Aşağıda, bu durumu canlandıran bir çizim görüyorsunuz:

• Yukarıda, kırmızı beyaz moleküllerin her biri bir su molekülüdür.
• Ortasına kiri almış sabun veya deterjan molekülleri, hem kiri hem tutar hem de suya tutunur.
• Akan suyla birlikte hep beraber akar giderler ve böylece kir çamaşırdan uzaklaşmış olur.
• Yani; sabun ve deterjan molekülleri, bir elleriyle kiri diğer elleriyle de suyu tutarlar ve suyla ve kirle birlikte böylece akar giderler.

Sabun ve Deterjan Karşılaştırması

Kişisel Temizlik Maddelerinin Fayda ve Zararları

Sevgili öğrencim, hastalıkların çoğu yetersiz temizlikten kaynaklanır. Hastalıklardan korunmanın en kolay ve etkili yolu temizliktir. Temizlik aynı zamanda bir toplumun gelişmişlik düzeyini de gösterir.

Vücudun temizlenmesi ve bakımı anlamına gelen kişisel temizlik el, diş, yüz ve vücut temizliği ile başlar. Kişisel temizlikte en çok;

• katı ve sıvı sabun,
• şampuan,
• diş macunu

kullanılır.

Alışveriş yaparken alınan kimyasalların yapısında hangi katkı maddesi kullanıldığına ve bu katkı maddelerinin fayda ve zararlarına mutlaka dikkat edilmelidir.

Aşağıda kişisel temizlik ürünlerinin fayda ve zararları genel kapsamda verilmiştir.

Katı sabunlar

Katı sabunlar, yağların NaOH (Sodyum hidroksit veya sud kostik) ile tepkimesinden elde edilir. Formülleri Na ile biter.

Faydaları

1. Ciltteki kiri ortamdan uzaklaştırır.
2. Sabunlar biyolojik olarak parçalandığı için diğer temizlik maddelerine göre su ve toprak kirliliğine neden olmazlar.
3. Eldesi kolay ve ucuzdur.

Zararları

1. Aşırı miktarda kullanmak cilt kuruluğuna neden olur.
2. Alerjik reaksiyonlara neden olabilir.
3. Kullanıcılar arasında mikropların yayılmasına neden olur.
4. Islak kalan yüzeyinde bakteri ve mantar barındırabilir.
5. Aşırı tüketirsek, vücudumuzu hastalıklardan koruyan bakterilerin yok olmasına neden olabiliriz.
6. Bazı sabunlarda, mikrop öldürücü özelliğinden dolayı Triklosan adlı bir kimyasal kullanılabilmektedir. Bu kimyasalın, iskelet ve kas sistemini olumsuz yönde etkilediği ortaya çıkmıştır.

Sıvı sabunlar

Sıvı sabunlar, yağların KOH (Potasyum hidroksit veya kostik potas) ile tepkimesinden elde edilir. Formülleri K ile biter.

Faydaları

1. Ciltteki kiri temizler.
2. Katı sabunlara göre daha hijyeniktir ve kullanımı daha kolaydır.
3. pH’ı cilt pH’ına daha yakın olduğundan hassas ciltler için daha uygundur. Katı sabuna göre cildi daha az kurutur.
4. Kullanıcılar arasında mikrop geçişine neden olmaz.

Zararları

1. Sıvı sabun ek ambalaj gerektirdiği için daha pahalıdır ve ülke ekonomisine zarar verir.
2. Kimyasal olarak katı sabundan çok farklı olmamasına rağmen plastik kaplarda saklandığı için çevre dostu değildir.
3. Elden arınma süresi katı sabuna göre daha uzundur. Bu da, daha çok su tüketimi anlamına gelmektedir.
4. Aşırı tüketirsek, vücudumuzu hastalıklardan koruyan bakterilerin yok olmasına neden olabiliriz.

Şampuanlar

Faydaları

1. Kir, toz ve yağları saçlardan arındırır.
2. Kullanımı kolaydır.
3. Kullanılan katkı maddelerine göre saçı onarma, hızlı uzatma ve saçın dökülmesine engel olma gibi özelliklere sahip olabilir.

Zararları

1. Yapısında birçok kimyasal madde kullanılır. Kullanılan kimyasalların alerjiden kansere kadar çeşitli yan etkileri vardır.
2. Fazla kullanılması saç dökülmesine neden olabilir.
3. Aşırı tüketirsek, vücudumuzu hastalıklardan koruyan bakterilerin yok olmasına neden olabiliriz.

Diş Macunu

Faydaları

• Bazik maddelerdir.
• Yiyecek parçalarının asidik özelliğini nötralize ederler, böylece, diş çürümelerini engellerler.

Zararları

• Aşırı miktarda kullanılması diş minesinin aşınmasına neden olur.
• Az miktarda florür diş çürüklerini engellemesine rağmen florürlü diş macunlarının uzun süre kullanılması kalıcı diş rengi bozukluğu, mide rahatsızlıkları ve deri döküntüleri yapabilir.
• Su kirliliğine neden olabilir.
• Diş macunu, diş fırçası üzerine az miktarda sıkılmalıdır.
  • Fazla diş macunu kullanımı, diş etlerinin zarar görmesine ve dişlerin mine tabakasının zaman içinde aşınmasına neden olabilir.
• Bazı diş macunlarında, mikrop öldürücü özelliğinden dolayı Triklosan adlı bir kimyasal kullanılabilmektedir. Bu kimyasalın, iskelet ve kas sistemini olumsuz yönde etkilediği ortaya çıkmıştır.

Hijyen Amacıyla Kullanılan Temizlik Maddeleri

• Sağlığa zarar verecek her şeyden korunmak için yapılan bütün uygulamalar ve alınan temizlik önlemleri hijyen olarak adlandırılır.
• Hijyen sağlamanın bir yolu da dezenfeksiyondur. Dezenfeksiyon; ortamdaki mikroorganizmaların (bakteri ve virüslerin) yok edilmesidir. Dezenfeksiyon işlemi bitince, ortam dezenfekte edilmiş olur.

Hijyen amaçlı kullandığımız bir çok madde vardır. Fakat bu derste şu ikisi açıklanacaktır:

1. Çamaşır suyu
2. Kireç kaymağı

Çamaşır Suyu

• Ev temizliğinde kullanılan çamaşır suları, sodyum hipoklorit (NaCIO) bileşiğinin sulu çözeltisidir.
• Yükseltgen özelliğe sahip olduğundan, enzim aktivitesini bozar ve mikropları öldürür.
• Yine yükseltgen özelliğinden dolayı ağartma işlemleri için kullanılır.
• Çamaşır suyu, etki ettiği maddenin rengini açar ve maddeyi ağartır.
• Tekstil endüstrisinde boyama işleminin ilk basamağında kullanılır.
• Mikrop öldürücü özelliğe sahip olduğu için ev, iş yeri, hastane, okul gibi yerlerde hijyen amaçlı olarak da kullanılır.
• Hücre zarlarına ve proteinlere etki ettiği için ciltle temas ettirilmemelidir.
• Çamaşır suyunun temizleme etkisi, suya atıldığında oluşan NaOH (sodyum hidroksit) bazından, ağartıcı ve mikrop öldürücü etkisi ise oluşan HOCl (hipokloröz asidi) asidinden kaynaklanır.

NaOCl_(k) + H₂O_(s) → HOCl_(suda) + NaOH_(suda)

• Başka bir ağartıcı ise hidrojen peroksit (H₂O₂) bileşiğdir.
  • Kuvvetli bir oksitleyici olan hidrojen peroksit de enzim aktivitesini bozarak hijyenik temizlik sağlar.

Kireç Kaymağı

• Sönmüş kireç süspansiyonundan (suyla karışımından) klor gazı geçirilerek elde edilir.

2Ca(OH)_2(suda) + Cl_2(g) → Ca(OCl)_2(suda) + CaCl_2(suda) + 2H₂O_(s)

• Yukarıda verilen kimyasal tepkimedeki maddelerin isimleri şöyledir:
  • Ca(OH)_2(suda) : Kalsiyum hidroksit (sönmüş kireç) çözeltisi
  • Cl_2(g) : Klor gazı
  • Ca(OCl)_2(suda) : Kireç kaymağı (kasiyum hipoklorit) çözeltisi
  • CaCl_2(suda) : Kalsiyum klorür çözeltisi
  • H₂O_(s) : Sıvı su

• Kireç kaymağının (kalsiyum hipoklorit) kimyasal formülü Ca(OCl)₂’dir.
• Granül veya tablet şeklinde olan beyaz bir katıdır.
• Kireç kaymağı suya atıldığında, aşağıdaki tepkimeyi gerçekleştirerek hipokloröz asiti (HOCI) oluşturur.

Ca(OCl)_2(k) + 2H₂O_(s) → 2HOCl_(suda) + Ca(OH)_2(suda)

• Hipokloröz asiti (HOCI) yükseltgen olduğundan, mikroorganizmaları parçalayarak yok ettiği için temizlik amacıyla kullanılır.
• Gıda endüstrisinde sebze ve meyveleri mikroorganizmalardan temizlemek için az miktarda kullanılır.
• Havuz suyuna karıştırıldığında suyu dezenfekte eder havuzda yosun oluşmasını önler.
• Reçel yapımında yumuşak meyvelerin dağılmaması için de kullanılır.
• Organik arıcılıkta kovanların ve kullanılan ekipmanların dezenfeksiyonunda da kireç kaymağı ve çamaşır suyundan yararlanılır.

Yaygın Polimerler

• Polimer kimyası yeni bir kimya disiplinidir ve polimerlerin üretilmesi ile ilgilenir.
• Kimyacıların ürettiği ve günlük hayatımıza girmiş bir çok polimer vardır.
• Biz, polimerleri daha çok plastik ve benzeri maddeler olarak biliriz.

Aşağıda, polimerlerden yapılmış bazı eşyaların fotoğraflarını ve hangi polimerden yapıldığını görüyorsunuz:

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• Yukarıdaki resimler sadece devede kulaktır. Polimerler; cep telefonu kılıflarından gözlük camlarına kadar, plastik oyuncak dünyasından televizyonlarının gövdelerine kadar hayatımızı, tam anlamıyla kuşatmış durumdadır.

Polimer – Monomer

• İşe kelimelerin anlamlarını öğrenerek başlayalım:
  • Mer : Birim, parça
  • Poli : Çok
  • Polimer: Çok parça
  • Mono : Tek, bir
  • Monomer: Tek parça
• Monomerler, küçük moleküllerdir ve peş peşe bağlanarak polimer molekülünü oluştururlar. Aşağıda bazı molekülleri verilmiştir:
  • Etilen: C₂H₄
  • Asetilen: C₂H₂
  • Tetrafloroetilen: C₂F₄
• Polimerlerin adı, monomerin adının önüne “poli-” son eki getirilerek elde edilir. Aşağıda bazı monomerler ve bu monomerlerden üretilen polimerlerin adları verilmiştir:
  • Monomerin adı Etilen ise;
    • polimerinin adı Polietilen olur.
  • Monomerin adı Asetilen ise;
    • polimerinin adı Poliasetilen olur.
  • Monomerin adı Tetrafloroetilen ise;
    • polimerinin adı Politetrafloroetilen (TEFLON) olur.

• Polimerler; monomerlerin binlercesinin belki de milyonlarcasının oluşturduğu devasa moleküllerdir.
• Mesela; DNA zinciri, kauçuk molekülü doğal olarak oluşmuş polimer molekülleridir.

Sevgili öğrencilerim; siz bir molekül gördüğünüzde bu molekülün bir monomer olduğunu anlamak zorunda değilsiniz. Tabi bu kural TYT kimyası için geçerlidir.

Polimerleşme

Aşağıdaki vidyoda, etilen (C₂H₄) monomerinin polimerleşmesini ve Polietilene dönüşmesi canlandırılmıştır:

• Bir çok monomerin, ardı ardına, tek sıra halinde, birbirine bağlanmasına polimerleşme denir.
• Polimerler bir zincir gibi, monomerler de o zincirin birer halkası gibi düşünülebilir.

• Tabi bazı zincirlerin bütün halkaları özdeş iken bazı zincirlerin halkaları farklı biçimlerde olabilmektedir.

• Yukarıdaki zincir gibi; iki farklı monomerden de bir polimer molekülü ortaya çıkabilir.
• Polimerleşme tepkimesinde oluşan polimer bileşiğinin formülü köşeli parantez içinde gösterilir. Parantezin sağ altına da, kaç tane monomerin birleşmiş olduğu belirtilir:

• Polimerleşme olayı, tabiatta, kendiliğinden de gerçekleşebilir.
• Kendiliğinden oluşan polimerlere doğal polimer denir. Aşağıda bazı doğal polimer örnekleri verilmiştir:
  • DNA
  • Nişasta
  • Selüloz
  • İpek
  • Protein
  • Doğal kauçuk gibi maddeler birer doğal polimerdir.

Bilmemiz Gereken Polimerler

Yapay polimerler arasında şunları bilmemiz gerekmektedir:

1. Kauçuk
2. Polietilen (PE)
3. Kevlar
4. Polietilen Teraftalat (PET)
5. Politetraflor Eten (Teflon)
6. Polistiren (PS)
7. PVC (Polivinilklörür)

1. Kauçuk

• Kauçuk ağacı tropikal bir ağaç türüdür.
• Kauçuk ağacının kabuğuna çizikler atıldığında lateks olarak bilinen süt beyazı bir sıvı elde edilir.
• Elde edilen bu sıvı, doğal kauçuğun başlıca kaynağı olan bir polimerdir.
• Sentetik kauçuk; petrol, kömür veya diğer hidrokarbonların çeşitli işlemlerden geçirilmesiyle elde edilir.

• Kauçuktan yapılan bazı maddeler şunlardır:
  • Ayakkabı
  • Paspas
  • Döşeme malzemeleri
  • Sağlık malzemeleri
  • Oyuncak toplar
  • Temizlik ve ameliyat eldivenleri
  • Ambalaj malzemesi
  • Poşet yapımında
  • Telefon kablolarının yalıtımında
  • Araba lastikleri

2. Polietilen (PE)

• Polietilen, etilen (C₂H₄) monomerinin polimerleşmesi sonucu elde edilen sentetik bir polimerdir.
• Dünyada en çok kullanılan polimerlerden biridir.
• Üretim şartlarına göre farklı özellikte polietilenler elde edilebilir.

• Polietilenin kullanılarak üretilen bazı maddeler şunlardır:
  • Naylon poşetler
  • Oyuncaklar
  • Bazı mutfak eşyaları
  • Ayakkabı tabanları
  • Selofan bant (Para bandı)
  • Dondurulmuş yiyecek paketleri
  • Kablo kılıfları
  • Boru
  • Çöp sepeti
  • Bazı giysiler
  • Çantalar
  • Polietilen Filmler
    

3. Kevlar

• Kevlar, amin ve asit klorürlerin tepkimesi sonucu elde edilen sentetik bir polimerdir.

• Kevların kullanım alanları:
  • Kurşun geçirmez ve yüksek sıcaklığa dayanıklı giysiler
  • Zırhlı araç gövdesi
  • Uçak kanadı
  • Gemi halatı
  • Paraşüt ve dağcılık ipleri
  • Fren balatası

4. Polietilen Teraftalat (PET)

• Polietilen teraftalat (PET), etilen glikol ve teraftalik asidin polimerleşmesi sonucu oluşur.

• Polietilen Teraftalatın kullanım alanları:
  • İçecek şişesi
  • Kavanoz
  • Film (Aşağıda)
    
  • Ambalaj malzemesi
  • “Pet” şişeler, polietilen teraftalat polimerinden üretilir.

5. Politetraflor Eten (PTFE veya Teflon)

• Politetraflor eten, tetraflor eten monomerinin polimerleşmesi sonucu elde edilir.

• Teflonun kullanım alanları:
  • Yapışmaz tava ve tencere yapımında
  • Uçak ve otomobil endüstrisinde
  • Araçlarda bilye yataklarının (rulman) iç yüzeylerinde

6. Polistiren (PS)

• Polistiren, fenil eten (stiren) monomerinin polimerleşme tepkimesi sonucunda oluşur.

• Polistirenin kullanım alanları:
  • Tek kullanımlık tabak, çatal, kaşık, bıçak gibi araç gereçlerin yapımında
  • Yumurta ve meyve ambalajları
  • Plastik köpükler
  • Bitki saksıları
  • Çatı kaplama malzemeleri

7. Polivinil Klorür (PVC)

• Polivinil klorür, vinil klorür monomerinin polimerleşmesi sonucu elde edilir.

• Polivinil klorürün kullanım alanları:
  • Elektrik kablolarının yalıtımında
  • Kapı, pencere, çatı ve yer kaplaması
  • Su borusu
  • Tıbbi malzemelerin yapımında

Polimerlerin Genel Özellikleri

Aşağıda polimerlerin olumlu ve olumsuz yanları verilmiştir. Listenin uzunluğundan korkmayın. Çoğu günlük hayatınızdan bildiğiniz tanıdık şeyler zaten.

Polimer Bulunduran Oyuncak ve Tekstil Ürünlerinin Zararları

• Polimerler; ucuz, temizliği kolay, dayanıklı ve şekillendirilebilir maddelerdir.
• Bu yüzden, oyuncak ve tekstil ürünleri için ideal ham maddeler gibi görünebilir.
• Fakat; polimerler masum maddeler değildir, yapılarında sağlığımızı tehdit eden kimyasallar barındırabilmektedirler.

Oyuncak ve tekstil ürünlerinde kullanılan bazı polimerlerin ve polimerlerin içine katılan katkı maddelerinin zararlı etkileri kısaca aşağıda özetlenmiştir:

Plastikleştiriciler

• Plastikleştiriciler, polimerleri daha yumuşak ve esnek bir plastik haline getirmek için kullanılan kimyasallardır.
• Adipat ve ftalat, plastikleştirici amaçla kullanılın iki kimyasaldır.
• Bu kimyasalların birçoğu;
  • endokrin sistemini bozarak, tümör oluşumuna neden olur,
  • doğum kusurları ve
  • gelişim bozukluklarına yol açabilir.

• Ftalatlar:
  • Temas edilen plastikten vücuda geçebilir
  • Canlıların hormon sistemine zarar verir
  • Kanserojen etki de gösterir
  • Sağlığa çok zararlı olduğu için bazı ülkelerde ftalatların kullanımı yasaklanmıştır.

• Oyuncak, tekstil, ayakkabı ve mobilya endüstrisinde kullanılan bazı malzemeler PVC’den yapılır.
• PVC’yi yumuşak hâle getirmek için, içine adipat ve ftalat katılmaktadır.

• Sağlamlaştırıcı ve plastikleştirici olarak bazı oyuncaklara eklenen kurşun (Pb) bileşikleri:
  • yüksek ısıya maruz kaldığında solunum yoluyla vücuda geçebilir.
  • Vücuda alınan kurşun kanserojen etki gösterir.

Bisfenol-A

• Oyuncaklarda kullanılan bisfenol-A:
  • Obezite
  • Depresyon
  • Göğüs kanseri gibi sağlık sorunlarına neden olabilir.

Elyaf

• Tekstil ürünlerinin birçoğunda elyaf kullanılır.
• Ucuz ve kolay ütü tutması nedeniyle tercih edilen elyaf; doğal ve sentetik olmak üzere ikiye ayrılır.
• Elyaf:
  • Göz, cilt ve solunum yollarında tahrişe neden olur.
  • Ayrıca elyafa, imalat sırasında katılan kimyasallar:
    • alerji
    • dermatit
    • solunum yolları rahatsızlığına neden olabilir.

Etilen Glikol

• Etilen glikol kimyasalının kullanıldığı bazı ürünler şunlardır:
  • Polyester
  • Plastik su şişeleri
  • Bebek besleme önlükleri
  • Eğitim ve gelişim oyuncaklarının yapımında
  • Kostümlerde
• Etilen glikolün bilinen zararları şunlardır:
  • Gözlerin ve solunum yollarının tahrişine neden olur.
  • Yandığında toksik madde açığa çıkar.
  • Kanserojen etki gösterebilir.

Polipropilen (PP)

• Genellikle renkli oyuncaklarda kullanılır.
• Polietilen kadar dayanıklı değildir.
• Yüksek sıcaklıkta toksik kimyasallara dönüştüğü için sağlığa zararlıdır.

Polivinil Klorür (PVC)

• Oyuncaklardan kumaş benzeri ürünlere kadar birçok alanda kullanılır.
• Polivinil klorür polimerlerine, üretim sırasında zararlı katkı maddeleri katılmaktadır.
• İçindeki zararlı maddeler insan vücuduna sızabilir.
• Katkı maddeleri oyuncaktan oyuncağa değişir.
• PVC üretimi kanserojen olan dioksin ürettiği için sağlığa zararlıdır.
• Çevre dostu değildir.

Polibromo Bifeniller (PBB)

• Alev geciktirici olarak da adlandırılırlar.
• Tekstil ürünlerinin ateşe karşı dayanıklılığını arttırır.
• Bu bileşikler, bağışıklık ve üreme sistemini olumsuz yönde etkiler.

Polistiren

• Kolay kalıplanabildiği için lego bloklarının yapımında kullanılır.
• Sinir sistemine zarar verir.
• Kanserojendir.

Polyester

• Polyester plastik ve naylon karışımıdır.
• Kumaşlarda çok sık kullanılır.
• Vücudun nefes almasını engellediği için vücudun ısı dengesini bozar, çeşitli enfeksiyonlara neden olur.
• İç çamaşırlarında kullanılan polyester, üreme sorunları ortaya çıkarabilir.

Geri Dönüşümün Ülke Ekonomisine Katkısı

• Geri dönüşüm, kullanılmış malzemeleri yeni malzemelere veya ürünlere dönüştürme işlemine denir.
• Polimer, kâğıt, cam ve metallerin neredeyse tamamı geri dönüştürülebilir malzemelerdir.
• Geri dönüştürülebilen hiçbir şey çöp değildir.

• Üzerinde geri dönüşüm sembolü taşıyan ürünler geri dönüşüm kutusuna atılmalıdır.
• Geri dönüşüm ham madde sorununu ortadan kaldırdığı gibi çevre kirliliğini de önler.
• Ayrıca iş olanakları sağlar ve yeniliğe teşvik eder.
• Ülkelerin gelişmişlik seviyesi geri dönüşüme yapılan katkı ile doğru orantılıdır.
• Ülkemizde bir yılda polimer, kâğıt, cam ve metallerin yaklaşık bir milyon tonu geri dönüştürülmektedir.
• Geri dönüşüm yapılarak ülke ekonomisine katkı sağlanabileceği gibi doğal kaynakların verimli kullanılması ve enerji tasarrufu sağlanır.

Geri dönüşümü mümkün olan başlıca maddeleri görelim.

Metaller

• Metaller; çeşitli cevherlerin farklı yöntemlerle işlenmesi sonucunda elde edilir.
• Cevherlerin çıkarılması ve metale dönüştürülmesi sırasında bitki örtüsü ve doğa zarar görür.
• Bazı metallerin eldesinde zararlı kimyasallar kullanılır.
• Bazı metaller doğada eser (çok çok az) miktarda bulunur.
• Metallerin geri dönüşümü yapılarak yeryüzü kaynakları verimli kullanılmış, doğa zarar görmemiş ve üretim için gereksiz para ve enerji harcanmamış olur.
• Örneğin demir ve çelik tekrar tekrar kullanılabilen metallerdir. Bunların geri dönüşümlü olarak kullanılması daha az üretim gerektirir. Yeni üretimin azaltılması nedeniyle CO₂ emisyonu yaklaşık %58 oranında azaltılır. Böylece iklim değişiklikleri önlenmiş olur.

Cam

• Camın ham maddesi kumdur.
• Camı elde etmek için kum yüksek sıcaklıklarda eritilir. Bunun için de çok fazla enerji harcanır.
• Tek bir cam şişeyi geri dönüştürmek; 100 watt’lık bir ampülü 4 saat yakmak ve bir televizyonu 20 dakika çalıştırmak için gereken enerjiyi tasarruf etmek demektir.

Polimer

• Polimerlerin büyük bir kısmının ham maddesi petrol türevidir ve petrol yenilenebilir enerji kaynağı değildir.
• Bu nedenle polimer malzemelerin geri dönüştürülmesi ham madde sıkıntısını ortadan kaldırarak ülke ekonomisine katkı sağlar.
• Ayrıca polimerlerin çoğu doğada bozunmadığı için çevre kirliliği de önlenmiş olur.

Kâğıt

• Kâğıt selülozdan, dolayısıyla ağaçlardan elde edilir.
• Ağaçlar ormanları oluşturur ve ormanlar dünyanın akciğerleridir. Ormanların oluşumu da yıllar gerektirir.
• Ormanların korunması sera gazlarının salınımını azaltır.
• Ormanların korunması, iklim değişiklikleri önlenebilir.
• Kâğıt, kolay dönüştürülebilen bir malzemedir.
• Kâğıdın dönüştürülmesi su ve enerji tasarrufu sağlar.
• Unutulmamalıdır ki dünyadaki kaynaklar sınırsız değildir.

Bir Kızılderili atasözü der ki:
“Dünya bize atalarımızdan miras kalmadı, çocuklarımızdan ödünç aldık.’’

• Her birey geri dönüşüme yeterince katkı sağlarsa dünya kaynakları tasarruflu kullanılmış olur ve böylece bizden sonraki nesiller de kaynak sıkıntısı yaşamaz.

Kozmetik Malzemelerin İçerdiği Zararlı Kimyasallar

• Kozmetik, insan vücudunun bakımı, temizlenmesi ve onu daha güzel hâle getirmek için kullanılan ürünlerin tümünü kapsar.
• Her gün şampuan ve saç kremi, deodorant, nemlendirici ve daha pek çok kozmetik ürün kullanılır. Bu ürünler iyi görünmeyi, güzel kokmayı sağlar. Ancak bu ürünler kullanıldığında, insan, en az 200 farklı kimyasala maruz kalır.

Kozmetik ürünlere talep her geçen gün artmaktadır. Peki ya sağlığa etkileri konusundaki farkındalığımız nedir?

• Kozmetik malzemelerde bir çok katkı maddesi kullanılır.
• Bu katkı kimyasallarının çoğu tehlikeli ve sağlığa zararlıdır:

• Kozmetik ürünlerde, en yaygın kullanılan katkı maddeleri şunlardır:
  • koku vericiler
  • koruyucular
  • antioksidanlar
  • ultraviyole emici
  • nemlendiriciler
  • yumuşatıcılar
  • emülgatörler
  • renk vericiler

Kozmetiklerin yapısında yer alan zararlı kimyasallar aşağıdaki gibi özetlenebilir:

Koruyucular

• Kozmetiklere katılan kimyasalların birçoğu ürünün raf ömrünü uzatmak ve mikroorganizmaların çoğalmasını önlemek için kullanılan kimyasallardır. Bu amaçla en çok paraben ve formaldehit kullanılmaktadır.

• Parabenler, özellikle krem esaslı kozmetik ürünlerindeki en yaygın koruyucu kimyasallardır.
• Kremler genellikle su ve yağ içeren emülsiyonlardan oluşur.
• Su içeren kozmetikler mikroorganizmaların çoğalmasına daha yatkın olduğundan paraben kullanılmaktadır.
• Paraben; toksik (zehirli) etkiye sahiptir.

• Quaternium-15 gibi formaldehit açığa çıkaran kimyasallar şunlardır:
  • Tırnak ürünleri
  • Saç boyası
  • Şampuanlar
  • Maskara
  • Farlar

• Formaldehit:
  • Kanserojen
  • Tahriş edici özellikte bir madde olduğundan pek çok ülkede kullanımı yasaklanmıştır.

Ağır Metaller

• Kozmetik ve kişisel bakım ürünlerine boyar maddelerden ağır metaller geçebilir.
• Kozmetik ürünlerinde tespit edilen en yaygın ağır metaller şunlardır:
  • Kurşun (Pb)
  • Kadmiyum (Cd)
  • Civa (Hg)
  • Krom (Cr)
  • Nikel (Ni) ve
  • Bakırdır (Cu)

• Boyaların kalıcılığını ve parlaklığını artırmak için ağır metaller kullanılır. Bu amaçla kullanılan ağır metaller şunlardır:
  • Bakır (Cu)
  • Kadmiyum (Cd)
  • Arsenik (As)
  • Kurşun (Pb)
  • Antimon (Sb)

• Ağır metallerin ürün etiketleri üzerinde bulundurulması zorunlu olmadığından, kozmetik ürünleri kullanılırken dikkatli olunmalıdır.
• Vücuda alınan ağır metaller zamanla organlarda (özellikle beyinde) birikerek biyolojik sisteme zarar verir.
• Ağır metaller kansere neden olabilir.

Koku Maddeleri

• Kozmetik ürünlerinde koku vericiler en yaygın kullanılan kimyasallardır.
• Koku vericiler ham maddelerdeki hoş olmayan kokuları maskelemek için kullanılır.
• Kozmetiklerde kullanılan koku vericiler alerjik reaksiyonların %30 – 45’ini oluşturur.
• Alerjik reaksiyonlar;
  • cilt hassasiyeti
  • astım atakları
  • migren gibi yan etkilere neden olabilir.

Ftalatlar

• Ftalatlar; kozmetik ürünlerinde renkleri ve kokuları daha iyi tutabilmek için kullanılır.
• Ftalatların kullanıldığı bazı kozmetik ürünleri şunlardır:
  • Deodorant
  • Tırnak cilası
  • Kokulu dudak parlatıcısı
• Ftalatlar hormon üretiminden sorumlu olan endokrin sisteme zararlı olabilecek kimyasallardır.
• Ayrıca gelişim bozukluklarına, üreme sisteminde ve nöronlarda hasarlara neden olabilir.

Parfüm – Saç Boyası – Kalıcı Dövme Boyası ve Jölede Bulunan Kimyasallar

• Kişisel bakım ve estetik amacıyla kullanılan kozmetiklerde pek çok zararlı kimyasal bulunur.
• Parfüm, saç boyası, kalıcı dövme boyası ve jölede bulunan kimyasalların zararları aşağıdaki şekilde özetlenmiştir:

Parfüm

• Parfüm temel maddesi etanol (etil alkol), esans ve su’dur.
• Parfümlerde, bu maddelerin dışında, çeşitli amaçlarla aşağıdaki maddeler de kullanılabilmektedir:
  • Doğal esans yağları
  • Koku vericiler
  • Metilen klorid
  • Metil-etil keton
  • Etanol
  • Benzil klorid
  • Toluen
  • Benzaldehit
  • Benzil alkol
• Yukarıda listelenen maddelerden bazıları, toksik (zehirli) ve alerjen özellik gösteren kimyasallardır.
• Bu kimyasalların sağlığa olumsuz etkileri aşağıda özetlenmiştir.

• Benzaldehit:
  • Akciğer ve göz tahrişine
  • mide bulantısı
  • karın ağrısı
  • böbrek hasarına neden olabilir.

• Benzil alkol:
  • Mide bulantısı
  • kusma
  • baş dönmesi
  • kan basıncında düşmeye neden olabilir.

• Etanol:
  • Yorgunluk
  • solunum yollarında tahrişe
  • uyuşukluk
  • görme bozukluğu
  • kas seğirmesine
  • havaleye neden olabilir.

Kalıcı Dövme Boyası

• Kalıcı dövme boyası; renk verici olarak görev yapan pigmentler ve bu pigmentleri içinde taşıyan taşıyıcılardan oluşur.
• Kalıcı dövme boyalarında kullanılan pigmentler ve taşıyıcıları şöyle sınıflandırabiliriz:
  • Çeşitli metalik tuzlar (örneğin oksitler, selenitler, sülfitler)
  • Organik boyalar
  • Plastikler
• Kalıcı dövme boyasında bulunan zararlı kimyasallar ve metal bazlı pigmentler alerjik reaksiyonlara neden olabilir.
• Mavi rengi veren pigmentte kobalt veya bakır; sarı rengi veren pigmentte kadmiyum, sülfit ve cıva kullanılır.
• Bu maddeler sağlığa son derece zararlı ve kanserojendir.

Saç Boyası

• Saç boyası, saç rengini değiştirmek için kullanılan çeşitli pigmentler ve kimyasal maddeler içeren kozmetik malzemedir.
• Saç boyalarında kullanılan kimyasallar genel olarak şunlardır:
  • hidrojen peroksit,
  • amonyak,
  • PPD,
  • DMDM hidantoin,
  • parabenler,
  • kurşun asetat,
  • resorsinol

Bu kimyasalların sağlığa olumsuz etkileri aşağıda özetlenmiştir.

• Hidrojen peroksit:
  • saçlarda sülfür kaybı ortaya çıkardığı için saçların dökülmelerine neden olabilir.
• Amonyak:
  • Saç derisinde yaygın olarak kaşıntı, tahriş ve yanmalara neden olduğu gibi
  • Akciğerleri de tahriş edebilir.
• PPD (para-fenilendiamin):
  • Koyu renk tonları için boya olarak kullanılır.
  • Saç diplerinde yaralar
  • Aşırı kepeklenme
  • Kafa derisinde kızarıklık
  • Şişlik
  • Yüz ve gözlerde ödem yapabilir.

• DMDM hidantoin (dimetil dimetilol hidantoin):
  • Koruyucu olarak kullanılır.
  • Dokulara zarar verebilir.
  • Bağışıklık sistemine zarar verebilir.

• Kurşun asetat:
  • Koyu tonlu saç boyaları için renk katkı maddesi olarak kullanılır.
  • Anemiye neden olabilir.
  • Nörolojik sorunlara neden olabilir.

• Resorsinol:
  • Saç derisinde tahrişe
  • Endokrin sistemde zarara neden olabilir.

Saç Jölesi

• Saç jölesi, saçı şekillendirmek amacıyla kullanılan ve yapısında polimerler içeren kozmetik malzemedir.
• Jöle, saçlara fazla miktarda sürülür ve suyla temas ettirilirse yapışkan bir hâl alır.
• Saçta beyaz, kepeğimsi tortular bırakır ve saç dökülmelerine neden olabilir.
• İçinde bulunan boyar madde, formaldehit, polysorbat-80 gibi bazı maddeler kanserojen olabilir.

İlaç Formları

• İlaç hastalığın tanısı, tedavisi veya önlenmesi için vücuda alınan veya uygulanan kimyasal maddedir.
• Vücutta bazı tepkimeler oluşturarak vücudun işlevlerini korur, geliştirir veya düzenler.
• İlaçlar vücutta oluşturulması istenen fizyolojik ve biyolojik etkiye göre çok farklı formlarda hazırlanır.
• Ayrıca ilaçların vücutta uygulanacağı bölgeye göre farklı formlarda hazırlanması ve vücuda verilmesi gerekir.
• İlaçlar 4 farklı formda olurlar. Bunlar şunlardır:
  • Hap
  • Şurup
  • İğne
  • Merhem
• İlaçların farklı formlarda oluşunun sebepleri şunlardır:
  • Doğru dozda alınmasını sağlamak,
  • Etken maddesini dış etkilerden korumak,
  • Etken maddeleri mide suyu gibi asidik vücut sıvılarından korumak,
  • Etken maddelerin tat ve kokularını maskelemek (baskılama),
  • Vücut dokuları içinde istenen bölgeye yerleştirmek,
  • İdeal ilaç etkisini sağlamak,
  • Vücutta dağılım ve emilimini kontrol etmek,
  • İstenilen şekilde çözünmesini sağlamaktır.

İlaç formlarının özellikleri ve aralarındaki farklar şöyledir:

Hap

• Haplar bir veya daha fazla dozda etken madde içerebilir.
• Haplar sert, sıkıştırılmış ilaçlardır.
• Ağız yoluyla vücuda alınır.
• Haplar kolay tanınabilmesi için farklı renk ve şekillerde üretilebilir.
• Hapın bileşenlerinin tadını gizlemek, kolay yutulmasını sağlamak, çevreye daha dayanıklı hâle getirmek ve raf ömrünü uzatmak amacıyla kaplama veya kapsül uygulanabilir.
• Hapların:
  • Yutulan
  • Dil altına uygulanan
  • Emilen
  • Çiğnenen veya
  • Suda çözünerek uygulanan türleri vardır.

Şurup

• Konsantre çözeltiler hâlinde hazırlanan sıvı ilaç formudur.
• Ağız yoluyla vücuda alınır.
• Aromalı şuruplar, etken maddenin rahatsızlık verici lezzetlerini baskılamak için uygun bir formdur.
• Genellikle hoş koku ve tadı olan şuruplar süspansiyon veya emülsiyon hâlinde olabilir. Bu tür ilaçlar kullanılmadan önce çalkalanarak alınacak etken maddenin şurup içinde dağılması sağlanmalıdır.
• Şuruplara antimikrobiyal koruyucu maddeler eklenebilir.
• Doz hacmi önemli olduğu için belirtilen miktarda alınmalıdır.
• Toz hâlde olan ve suyla seyreltilen şuruplarda hazırlanma tarifine uyulmalıdır.

İğne

• Enjektör yardımıyla kas içine, damara, deri veya deri altına uygulanan steril çözeltilerdir.
• Genellikle diğer ilaç formlarına göre hızlı etki gösterir.
• Diğer formlarda alınması ilacın etkisini azaltırsa tercih edilebilir.
• Örneğin bazı ilaçlar ağızdan alınırsa mide asidi tarafından yok edilir.

Merhem

• Etken maddenin dağıtıcı bir faz içinde bulunduğu ilaç formudur.
• Cilt ve mukoza yoluyla alınır.
• Merhemler, yarı sert, genellikle sürüldüğü yüzeyde kolay dağılması için yağlı hâldedir.
• Krem şeklinde yarı katı emülsiyon, jel veya daha akışkan losyon hâlinde bulunabilir.
• Etken madde genellikle su içermez ve cilt salgılarıyla karışmaz.

Yanlış ve Gereksiz İlaç Kullanımının Zararları

• Modern ilaç bilimi sayesinde etkili antibiyotikler, aşılar ve ilaçlar üretilmiş, ilaç dağıtımı hızlanmış, ilaca erişim kolaylaşmıştır.
• İlaçların; hastalıkları tedavi edici etkisi yanında birçok “yan etkisi” olduğu unutulmamalıdır.
• İlaçların vücudumuzda neden olduğu istenmeyen tepkimelere yan etki denir.
• Yan etkilerden korunmak için, ilaçların kullanım şekli, dozu ve gerekliliği oldukça önemlidir.
• Yanlış ve gereksiz yere ilaç kullanılması insan sağlığına zarar verir.
• İlaçların vücutta istenmeyen tepkimelere neden olmaması için;
  • ilacın doktor tarafından reçete edilmiş olmasına,
  • ilacın dozajına,
  • dozaj aralıklarına,
  • uygulanma şekline,
  • saklanma koşullarına dikkat etmek gerekir.

İlacın Doktor Tarafından Reçete Edilmesi

• Gereksiz veya reçetesiz ilaç alınmamalıdır.
• Hastalığın tanı ve tedavisi sadece uzman doktor tarafından yapılmalıdır.
• Doktor reçetesi dışında kişisel ilaç tedavilerine başvurulmamalıdır.
  • Örneğin antibiyotiklerin gereksiz kullanımı mikropların direnç kazanmasına, yan etki görülmesine ve sağlık harcamalarının artmasına neden olur.

İlacın Dozajı

• Doktor tarafından belirtilen dozajın altına ya da üstüne çıkılmamalıdır.
• Doktorun ilaç dozajını yaş, kilo, böbrek, karaciğer ve diğer sağlık durumlarını dikkate alarak belirlediği unutulmamalıdır.
• İlaç yazan doktora gebelik, emzirme durumu, alerji, kronik hastalıkların varlığı ve başka ilaçların kullanımı gibi özel durumlar hakkında mutlaka bilgi verilmelidir.
• Hasta, tedaviyi belirtilen süreden önce veya sonra sonlandırmamalıdır.
• İlaç kullanımına bağlı alerjik bir durum gelişmişse zaman kaybetmeden doktora başvurmalıdır.

İlacın Dozaj Aralığı

• İlacın vücutta etkili olabilmesi için vücutta yeterli seviyeye ulaşması gerekir.
• İlacın, etkisini gösterebilmesi için vücuda alınması gereken en az ve en çok miktarlara “dozaj aralığı” denir.
• Yutulan ilacın dozajı, zamanla azalır ve bir süre sonra dozaj aralığının altına düşer. Bu yüzden, vücut sisteminde yeterli miktarda ilacın kalması için belirli saat aralıklarında kullanılması gerekir.

İlacın Uygulanma Şekli

• İlacın uygulanma şekli etki mekanizmasını değiştirebilir.
• İlaçlar vücuda belirtildiği şekilde alınmalıdır.
• İlaç, hekimin veya eczacının önerisi dışında farklı bir yolla (çiğnenerek, bölünerek veya suda çözülerek) kullanılmamalıdır.
• Unutmayınız ki her ilaç her kullanım şekline uygun üretilmemiştir.
• Hap formundaki ilaçlar suyla alınmalı, ilacın yanında alınan gıdalarla ve başka ilaçlarla etkileşeceği unutulmamalıdır. Bu etkileşimler ilacın yan etkilerini arttırabileceği gibi istenmeyen etkilere de yol açabilir. Bu problemlerden kaçınmak için alınan diğer ilaçlar hakkında doktora bilgi verilmeli, kullanılacak ilacın hangi besinlerle alınması veya alınmaması gerektiği hakkında doktordan bilgi istenmelidir.

İlacın Saklanma Koşulları

• Son kullanma tarihi geçmiş olan ilaçlar kullanılmamalıdır.
• İlaçlar kullanma talimatında belirtildiği şekilde saklanmalıdır.
• Uygun olmayan saklama koşullarında saklanan ilaçların kimyasal yapıları bozularak etkinliği kaybolabilir.
• İstenmeyen etkiler ortaya çıkabileceği gibi zehirlenmeler olabilir.
• Kesilmiş veya açılmış ambalajlar satın alınmamalıdır.
• Ayrıca vitaminlerin de ilaç olduğu unutulmamalı doktor tarafından önerilmeyen vitaminler kullanılmamalıdır.
• Bilinçsiz gıda takviyesi ve bitkisel ürünlerin de yan etkileri olabileceği göz önünde bulundurulmalı, bazı bitkisel ilaçların ve gıda takviyelerinin olumsuz yan etkilerinin ölüme neden olabileceği unutulmamalıdır.
• İlaçların gereksiz kullanımındaki artış hastalara çeşitli zararlar vereceği gibi ülke ekonomisine de zarar vermektedir.
• Sağlık harcamaları ülkeden ülkeye farklılık gösterse de genel olarak ülke ekonomilerinin büyük bir kısmını oluşturur.
• Bu nedenle ilaç kullanımının bilinçli bir şekilde yapılması gerekmektedir. Bilinçli yapılan ilaç kullanımı hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde ciddi tıbbi ve ekonomik sorunların oluşmasını engeller.
• Kullanılmayan ilaçlar büyük bir çevre sorunu oluşturmaktadır.
• Evsel atıklarla birlikte atılan ilaçlar hava, su ve toprak yoluyla doğaya karışır. İlacın etken maddesinin özelliklerine göre doğadaki canlıları olumsuz etkiler. Ayrıca besin zinciriyle insan vücuduna girerek çeşitli hastalıklara yol açabilir.
• İlaçlar hiçbir şekilde doğaya atılmaması gereken maddeler olduğu için katı atık yöntemiyle toplanmalı, lisanslı şirketler tarafından özel araçlarla taşınmalı, standartlara göre paketlenmeli, etiketlenmeli ve imha edilmelidir.
• İlaçların yanlış ve gereksiz kullanımının insan sağlığına, ülke ekonomisine ve çevreye verdiği zararlar unutulmamalıdır.