Asitlerin ve bazların tepkimeleri, “Asitler Bazlar ve Tuzlar” ünitesinin 2. bölümüdür. Bu bölümünde, asitlerin ve bazları birbiri ile ve diğer maddeler ile verdiği şu tepkimeleri göreceğiz.

1. Asit – Baz Tepkimeleri (Nötürleşme Tepkimeleri)
2. Günlük Hayatta Asit Baz Tepkimeleri
3. Asit-Metal Tepkimeleri
4. Baz-Metal Tepkimeleri
5. Asit-Bazların Diğer Tepkimeleri

Gelin bu tepkimeleri daha yakından görelim.

1. Asit-Baz Tepkimeleri

• Asitlerin bazlarla verdikleri tepkimelere nötürleşme tepkimeleri de denir.
• Bir asit ile bir bazın verdiği nötürleşme tepkimesi, genel olarak şöyle gerçekleşir:

Asit + Baz → Tuz + Su
(Nötürleşme tepkimesi)

• Nötürleşme tepkimelerini anlayabilmek için asitleri, bazları ve tuzları yakından tanımak gerekir.

Asit Bileşikleri

• Asit bileşiklerini oluşturan iki zıt yüklü iyondan biri H⁺ iyonu, diğeri de eksi yüklü (anyon) her hangi bir iyondur. Mesela:
  • HCl asidi; H⁺ ve Cl^– iyonlarından oluşan bir asittir.
  • H₂SO₄ asidi; H⁺ ve SO₄^2- iyonlarından oluşan bir asittir.
  • HNO₃ asidi; H⁺ ve NO₃^– iyonlarından oluşan bir asittir.
  • CH₃COOH asidi; CH₃COO^– ve H⁺ iyonlarından oluşan bir asittir.

Baz Bileşikleri

• Baz bileşiklerini oluşturan iki zıt yüklü iyondan biri OH^– iyonudur, diğeri de artı yüklü (katyon) herhangi bir iyondur. Mesela:
  • NaOH bazı; Na⁺ ve OH^– iyonlarının oluşturduğu bir bazdır.
  • Ca(OH)₂ bazı; Ca⁺² ve OH^– iyonlarının oluşturduğu bir bazdır.
  • NH₄OH bazı; NH₄⁺ ve OH^– iyonlarının oluşturduğu bir bazdır.

Asit ve Bazdan Tuz ve Suya

• Asitler, bazlar ile tepkimeye girdiğinde:
  • Nötürleşme olur yani bazın OH^– iyonu ile asidin H⁺ iyonu H₂O bileşiğini oluşturur:
    • H⁺ + OH^– → H₂O (Nötürleşme tepkimesi)
  • Bazların katyonu ile asitlerin anyonu tuz bileşiğini oluşturur.
    • Tuzun formülünü bulmak için bu iki iyonun çaprazlanması gerekir:
      X^+a + M^-b → X_bM_a (Tuzun oluşumu)

Tuz Bileşikleri

• Her tuzun bir tarafı asitten diğer tarafı da bir bazdan gelir. Yani tuz bileşiklerini şu şekilde düşünebiliriz:
  • Baz: tuzun babası
    • Tuzun katyonu bazdan gelir.
  • Asit: tuzun annesi
    • Tuzun anyonu asitten gelir.
• Tuzların bu özelliğini şöyle de ifade edebiliriz:
  Tuzun formülünün başı, bazın formülünün başından; sonu, asidin formülünün sonundan gelir. Mesela:
  • NaCl tuzunda:
    • Tuzun başındaki Na⁺ iyonu, NaOH bazının başından,
    • Tuzun sonundaki Cl^– iyonu, HCl asidinin sonundan gelir.
  • Na₂CO₃ tuzunda:
    • Tuzun başındaki Na⁺ iyonu, NaOH bazının başından,
    • Tuzun sonundaki CO₃^2- iyonu, H₂CO₃ asidinin sonundan gelir.
  • CaCO₃ tuzunda:
    • Tuzun başındaki Ca²⁺ iyonu, Ca(OH)₂ bazının başından,
    • Tuzun sonundaki CO₃^2- iyonu, H₂CO₃ asidinin sonundan gelir.
  • BaSO₄ tuzunda:
    • Tuzun başındaki Ba²⁺ iyonu, Ba(OH)₂ bazının başından,
    • Tuzun sonundaki SO₄^2- iyonu, H₂SO₄ asidinin sonundan gelir.
  • Al(NO₃)₃ tuzunda:
    • Tuzun başındaki Al⁺³ iyonu Al(OH)₃ bazının başından,
    • Tuzun sonundaki NO₃^– iyonu HNO₃ asidinin sonundan gelir.
  • Fe₂(SO₄)₃ tuzundaki:
    • Tuzun başındaki Fe³⁺ iyonu, Fe(OH)₃ bazının başından,
    • Tuzun sonundaki SO₄^2- iyonu, H₂SO₄ asidinin sonundan gelir.
  • NH₄Cl tuzundaki:
    • Tuzun başındaki NH₄⁺ iyonu, NH₃ bazının başından,
    • Tuzun sonundaki Cl^– iyonu, HCl asidinin sonundan gelir.

NH₃ Bazının Özel Durumu

• NH₃ (Amonyak) bazı, asitler ile tepkimeye girdiğinde, su oluşmaz. Çünkü NH₃, diğer bazlar gibi, OH^– iyonu taşımaz:
  • NH₃ + HCl → NH₄Cl
• Amonyak bazının asitler ile verdiği tepkime bir asit-baz tepkimesidir.
• Su oluşmadığı için, amonyak bazının asitlerle tepkimesi, bir nötürleşme tepkimesi değildir.

2. Günlük Hayatta Asit Baz Tepkimeleri

Asitli Topraklara Baz Dökeriz

• Asitli topraklarda bazı bitkiler iyi gelişemez. Bu yüzden asitli toprakların bir baz kullanılarak, pH değeri yükseltilmelidir.
• Bu amaçla toprağa kireç taşı (CaCO₃) veya sönmemiş kireç (CaO) ve kül gibi bazik maddeler katılır.

Zeytin Yağı Üretiminde Asit-Baz Tepkimesi

• Zeytin yağındaki yağ asidi oranı istenenden daha yüksek olursa, NaOH bazı katılarak yağ asitleri oranı düşürülür.

Ağzımızda Bir Asit-Baz Tepkimesi

• Ağzımızda zamanla oluşan asidik ortam, dişlerimize zarar verir.
• Çünkü dişlerimiz de bütün kemikler gibi bazik bir maddedir.
• Dişlerimizi fırçaladığımızda, ağzımızın pH değeri yükselir, çünkü diz macunları bazik maddelerdir.

Midemizde Bir Asit-Baz Tepkimesi

• Midemiz, sindirim için HCl (Hidrojen klorür) asidi salgılar.
• Bazen HCl aşırı salgılanır veya midede oluşan bir hasardan dolayı HCl asidi midemizi yakar.
• Bu durumda, midemizi bu asit saldırısından korumak için Al(OH)₃ (Alüminyum hidroksit) veya Mg(OH)₂ (Magnezyum hidroksit) bazlarından yapılan mide ilaçları kullanırız.
• Midedeki asidik çözeltiden geçen yiyecekler bağırsakta, karaciğerden gelen bazik özellikteki safra suyu ile nötralleşir.

Kek Yaparken Bir Asit-Baz Tepkimesi

• Kek yapımında kullanılan; limon suyu, elma, süt, yoğurt asidik maddelerdir.
• Keke katılan kabartma tozu (sodyum bikarbonat (NaHCO₃) tuzu) ise bazik bir maddedir.
• Bu iki madde kek hamurunda buluştuğunda, tepkimeye girerek karbon dioksit (CO₂) gazı oluşturur.
• Oluşan karbon dioksit gazı, keki kabartır.

Çaydanlıkta Bir Asit-Baz Tepkimesi

• Çaydanlıkta oluşan kireç, bazik bir maddedir.
• Limonlu veya sirkeli su gibi asidik bir madde ile kaynatılırsa, çaydanlığın kireci sökülecektir.

Mermer ile Limonun Tepkimesi

• Mermer bazik bir maddedir, limon ise asidik bir maddedir.
• Bu yüzden limon suyu mermeri aşındırır.
• Mermerden yapılmış mutfak tezgahlarında kesilmiş limon bırakmak, mutfak tezgahını aşındıracaktır.

Bal Arısının Isırığı Asidiktir

• Bal arısının iğnesinden çıkan salgı, asidiktir.
• Bu yüzden bal arısının soktuğu yere bazik bir madde (soda, kül, sabun, diş macunu…) sürülürse asidin etkisi azaltılmış olur.

3. Asit-Metal Tepkimeleri

Metaller ile verilen tepkimler de, asitlerin ve bazların tepkimeleri arasında önemli bir yer tutar.

Asitlerle verdikleri tepkimelere göre metalleri iki sınıfa ayırabiliriz:

1. Soy metaller: Elektron verme eğilimi H atomundan daha düşük atomlardır.
   • Soy metaller şunlardır:
     • Cu: Bakır
     • Ag: Gümüş
     • Au: Altın
     • Hg: Cıva
     • Pt: Platin
   • Soy metalleri ezberlemek için şu tekerlemeyi kullanabilirsiniz:
     Cumhur, Aganın, Aucunda, Cıva, Patladı
   • Soy metaller, soy gazlar kadar olmasa da, kararlı metallerdir ve kimyasal tepkimeleri sevmezler.
   • Tam soy metaller: Au ve Pt
   • Yarı soy metaller: Cu, Ag ve Hg
   • Tam soy metaller, hemen hemen hiç tepkime vermezler.
   • Yarı soy metaller sadece H₂SO₄ ve HNO₃ gibi oksijenli ve kuvvetli asitleri ile tepkime verirler.

Yarı Soy Metal + H₂SO₄ → Tuz + SO_2(g) + H_2(g)


Yarı Soy Metal + HNO_{3(derişik çözeltisi)} → Tuz + NO_2(g) + H_2(g)


Yarı Soy Metal + HNO_{3(seyreltik çözeltisi)} → Tuz + NO_(g) + H_2(g)


(Bu tepkimeler, TYT Kapsamı dışındadır. Bir göz atmanız yeterlidir.)

1. Aktif metaller: Elektron verme eğilimi H atomundan daha yüksek olan metallerdir.
   • Soy metallerin dışındaki bütün metaller, aktif metallerdir.

Aktif Metal – Asit Tepkimeleri

• Asitler; aktif metaller ile tepkimeye girerek bir tuz bileşiği ve hidrojen gazı (H_2(g)) oluştururlar:

Asit + Aktif Metal → Tuz + H_2(g)

• Görüldüğü gibi tepkimenin değişmeyen tek maddesi hidrojen gazıdır.
• Hidrojen gazı; renksiz, kokusuz, tabiattaki en hafif, en küçük moleküllü gazdır ve patlayıcıdır.

• Asit-metal tepkimelerinde gerçekleşen olaylar şunlardır:
  • Asit bileşiğinin iki iyonundan biri olan H⁺ iyonu H₂ gazını oluşturur
  • Asidin negatif olan diğer iyon da metal ile çaprazlanır ve tuzun formülü bulunur.
  • Sonrası, tepkimenin denkleştirilerek katsayıların bulunması işlemidir.

Al – HCl Tepkimesi

• Alüminyum, bileşiklerinde +3 yük alan bir metaldir (Bu bilgi bize tuzun formülünü bulmak için yapacağımız çaprazlamada gerekecek.).
• Alüminyum metali ile HCl arasındaki tepkime şöyledir:
  • Al + 3HCl → AlCl₃ + 3/2H_2(g)

Bu tepkimeyi canlı olarak görmek için aşağıdaki vidyoyu izleyebilirsin.

Aktif Metal – Asit Tepkime Örnekleri

• Aşağıda aktif metal ile asitlerin verdiği bazı tepkimeler verilmiştir:
  • Na + HCl → NaCl + 1/2H₂
  • Ca + H₂SO₄ → CaSO₄ + H₂
  • Zn + 2HCl → ZnCl₂ + H₂
  • Fe_(k) + 2HNO_3(suda) → Fe(NO₃)_2(suda) + H_2(g)

Soy Metal – Asit Tepkimeleri

Soy metal – asit tepkimeleri, TYT Kimyası kapsamından çıkarılmıştır.

4. Baz-Metal Tepkimeleri

• Metaller, bazik karakterli maddelerdir. Bu yüzden genelde bazlarla değil asitlerle tepkimeye girerler.
• Fakat, 6 tane metalin hem bazik hem de asidik karakteri vardır. Bu metallere amfoter metaller denir.
• Amfoter metaller şunlardır:
  • Be (Berilyum)
  • Al (Alüminyum)
  • Cr (Krom)
  • Pb (Kurşun)
  • Sn (Kalay)
  • Zn (Çinko)
• Amfoter metalleri ezberlemek için şu tekerlemeyi kullanabilirsiniz:
  Betül, Ali Cerenin Pabucunu Seninki Zannetti
• Amfoter metaller, kuvvetli bazlar ile tepkimeye girebilirler.

Kuvvetli Baz – Amfoter Metal Tepkimesi

• Kuvvetli baz ile amfoter metalden, bir tuz bileşiği ve hidrojen gazı oluşur:

Kuvvetli baz + Amfoter metal → Tuz + H_2(g)

• Al metali, amfoter bir metal olduğu için, kuvvetli bazlar bu metali aşındırır:
  • Al_(k) + 3KOH_(aq) → K₃AlO_3(aq) + 3/2H_2(g)

• Zn metali de amfoter olduğu için kuvvetli bazlar ile tepkime verir:
  • Zn_(k) + 2NaOH_(aq) → Na₂ZnO_2(aq) + H_2(g)

5. Asit-Bazların Diğer Tepkimeleri

• HF (Hidrojen florür), cam ve porselen ile tepkimeye girer.
  • HF dışındaki bütün asitler, cam şişelerde saklanabilirken, HF saklanamaz.
  • Hidroflorik asit, camın işlenmesinde ve porselen dişlerin tamirinde kullanılır.

• Karbonat (CO₃^2-) lı bileşikler, asitlerle tepkimeye girerek; tuz, su ve CO₂ gazı oluşturur:
  • NaHCO₃ + HCl → NaCl + CO₂ + H₂O
  • Na₂CO₃ + 2HCl → 2NaCl + CO₂ + H₂O
  • CaCO₃ + 2HCl → CaCl₂ + CO₂ + H₂O
• Aşağıdaki asitlerin ve bazların nem çekici özellikleri vardır:
  • Sülfürik asit (H₂SO₄)
  • Fosforik asit (H₃PO₄)
  • Asetik asit (CH₃COOH)
  • Kurutulmuş Sodyum hidroksit (NaOH)
  • Sodyum karbonat (Na₂CO3)
    • (Eski Mısır’da, mumyaları kurutmak için, sodyum karbonat (çamaşır sodası) kullanılmıştır.)
  • P₂O₅, SiO₂ gibi asidik oksitler

• Sülfürik asit, şekerden su moleküllerini ayırdığı için siyah, süngerimsi bir karbon kalıntısı ortaya çıkar. İzle gör:

• Nem çekici asitler ve bazlar, cilde temas ettiğinde cildin nemini çeker.
  • Bu yüzden de ciltte ciddi tahribatlara yol açar.
  • Şeker (C₁₂H₂₂O₁₁) üzerine birkaç damla sülfürik asit damlatılırsa asidin su çekici özelliği gözlenebilir.

• Kuvvetli asitler, su ile kuvvetli hidrojen bağları oluştururlar.
  • Bu bağlar oluştuğunda açığa çıkan enerji, karışımın kaynamasına sebep olur.
• Derişik asidin üzerine su dökülürse sıçrayan asit ciddi yanıklar oluşturabilir.
  • Bu yüzden asitler, suyun üzerine ilave edilerek çok yavaş ve dikkatli bir biçimde seyreltilmelidir.

Derişik bir asit üzerine su dökmek ne kadar tehlikelidir? İzle gör:

Asit ve Bazların Tepkimlerinde Hesaplamalar

Kimyasal Hesaplamalar başlığında gördüğümüz kuralları hatırlayarak, asit-baz tekimelerinde biraz hesap yapalım.

Asit ve Baz Birbirini Nötürler Mi?

Kuvvetli bir asit ile kuvvetli bir bazın tepkimesi bittikten sonra:

• Kuvvetli asit ve kuvvetli bazın ikisinden de artan yoksa ortam nötürdür.
• Asit ve bazın ikisinden de artan yoksa fakat; biri kuvvetli biri zayıf ise, ortam nötür olmaz.
  • Kuvvetli olan hangisi ise ortam onun karakterini taşır.
• Baz bitti ve asitten bir miktar arttı ise ortam asidiktir. Bu tepkimede baz, sınırlayıcı reaktiftir.
• Asit bitti ve bazdan bir miktar arttı ise ortam baziktir. Bu tepkimede asit, sınırlayıcı reaktiftir.

HATIRLA: Bir tepkimeye giren maddelerden biri bitiyor diğeri artıyor ise, biten madde her zaman sınırlayıcı reaktiftir. Çünkü o bitmeseydi, diğer madde tepkimeye girmeye devam edecekti.

Konu Özeti

Asitlerin ve Bazların Tepkimeleri bölümü özet olarak şöyledir:

• Başlıca asit bileşikleri şunlardır:
  • HCl: Hidroklorik asit (Hidrojen klorür)
  • HBr: Hidrojen bromür
  • HF: Hidrojen florür
  • HNO₃: Nitrik asit (Kezzap)
  • H₂SO₄: Sülfürik asit (Zaç yağı)
  • H₂CO₃: Korbonik asit
  • CH₃COOH: Asetik asit (sirke)
  • H₃PO₄: Fosforik asit
• Başlıca baz bileşikleri şunlardır:
  • NaOH: Sodyum hidroksit (Sud kostik)
  • KOH: Potasyum hidroksit (Potas kostik)
  • Ca(OH)₂: Kalsiyum hidroksit
  • Mg(OH)₂: Magnezyum hidroksit
  • Fe(OH)₂: Demir II hidroksit
  • Fe(OH)₃: Demir III hidroksit
  • NH₄OH: Amonyum hidroksit
  • NH₃: Amonyak (İstisnai bir bazdır, çünkü Hidroksit iyonu yoktur.)

Asit-Baz Tepkimleri

Asitlerin bazlar ile verdikleri tepkimelere nötürleşme tepkimeleri de denir. Bir asit ile bir bazın verdiği nötürleşme tepkimesi, genel olarak şöyle gerçekleşir:

Asit + Baz → Tuz + Su

Örnek bir asit baz tepkimesi:

2NaOH_(suda) + H₂SO_4(suda) → Na₂SO_4(suda) + 2H₂O_(s)

Günlük Hayatta Asit Baz Tepkimeleri

• Asitli topraklarda bir baz kullanılarak, pH değeri yükseltilmelidir. Bu amaçla toprağa kireç taşı (CaCO₃) veya sönmemiş kireç (CaO) ve kül gibi bazik maddeler katılır.
• Zeytin yağındaki yağ asidi oranı istenenden daha yüksek olursa, NaOH bazı katılarak yağ asitleri oranı düşürülür.
• Dişlerimizi fırçaladığımızda, ağzımızın pH değeri yükeseli, çünkü diz macuları bazik maddelerdir.
• Midemizi bu asit saldırısından korumak için Al(OH)₃ (Alüminyum hidroksit) veya Mg(OH)₂ (Magnezyum hidroksit) bazlarından yapılan mide ilaçları kullanırız
• Midedeki asidik çözeltiden geçen yiyecekler bağırsakta, karaciğerden gelen bazik özellikteki safra suyu ile nötralleşir.
• Kek yapımında kullanılan limon suyu, elma, süt, yoğurt gibi asidik maddeler, bazik yapıdaki kabartma tozu (sodyum bikarbonat (NaHCO₃) tuzu) ile tepkimeye girerek karbon dioksit (CO₂) gazı oluşturur. Oluşan karbon dioksit gazı, keki kabartır.
• Çaydanlıkta oluşan kireç, bazik bir maddedir. Limonlu veya sirkeli su gibi asidik bir madde ile kaynatılırsa, çaydanlığın kireci sökülecektir.
• Mermerden yapılmış mutfak tezgalarında kesilmiş limon bırakmak, mutfak tezgahını aşındıracaktır.
• Bal arısının iğnesinden çıkan salgı, asidiktir. Bu yüzden bal arısının soktuğu yere bazik bir madde (soda, kül, sabun, diş macunu…) sürülürse asidin etkisi azaltılmış olur.

Asit-Metal Tepkimeleri

Asitlerle verdikleri tepkimelere göre metalleri;

• Aktif metaller: Hidrojenden daha aktif metallerdir. Elektron verme eğilimleri hidrojenden büyüktür. Soy metaller dışındaki bütün metaller aktif metaldir.
• Soy metaller: Cu, Ag, Au, Hg, Pt

Au ve Pt tam soy; Cu, Hg ve Ag yarı soy metallerdir. Tam soy metaller hiç bir asitle tepkime vermez.

Asitler ile aktif metallerin tepkimesi şöyle olur:

Asit + Aktif Metal → Tuz + H_2(g)

Örnek: Al + 3HCl → AlCl₃ + 3/2H_2(g)

Baz-Metal Tepkimeleri

Metaller, bazik karekterli maddelerdir. Bu yüzden genelde bazlarla değil asitlerle tepkimeye girerler. Fakat, 6 tane metalin hem bazik hem de asidik karakteri vardır. Bu metallere amfoter metallar denir.

Amfoter Metaller

• Be (Berilyum)
• Al (Alüminyum)
• Cr (Krom)
• Pb (Kurşun)
• Sn (Kalay)
• Zn (Çinko)

Amfoter metaller, asidik karakterleri de olduğu için bazlarla tepkime verebilir. Fakat, bazın kuvvetli bir baz olması gerekmektedir.

Kuvvetli Bazlar

Genel olarak, 1A ve 2A grubu metallerinin baz bileşikleridir. Kuvvetli bazlar aşağıda verilmiştir:

• NaOH: Sodyum hidroksit
• KOH: Potasyum hidroksit
• Ca(OH)₂: Kalsiyum hidroksit
• Ba(OH)₂: Baryum hidroksit

Kuvvetli baz ile amfoter metalin tepkimesi şöyle olur:

Kuvvetli baz + Amfoter metal → Tuz + H_2(g)

Örnek: Al_(k) + 3KOH_(aq) → K₃AlO_3(aq) + 3/2H_2(g)

Asit ve Bazların Tepkimlerinde Hesaplamalar

Kimyasal Hesaplamalar başlığında gördüğümüz kurallar bütün tepkimelerde olduğu gibi asit-baz tekimelerinde de kullanılır.

Asit ve Baz Birbirini Nötürler Mi?

Kuvvetli bir asit ile kuvvetli bir bazın tepkimesi bittikten sonra:

• Asit ve bazın ikisinden de artan yoksa ortam nötürdür.
• Asit ve bazın ikisinden de artan yoksa fakat; biri zayıf asit veya zayıf bazsa, ortam nötür olmaz. Bu durum, AYT Kimyasında incelenecektir.
• Baz bitti ve asitten bir miktar arttı ise ortam asidiktir. Bu tepkimede baz, sınırlaycı reaktifitr.
• Asit bitti ve bazdan bir miktar arttı ise ortam baziktir. Bu tepkimede asit, sınırlayıcı reaktiftir.